Awers i rewers pieczęci Templariuszy z XII wieku

Niestety, bardzo wątpliwe, czy Templariusze kiedykolwiek rezydowali w Opatowie. Rok utraty komturii - 1237 - bliższy jest raczej dacie, kiedy Templariusze po raz pierwszy dotarli na ziemie polskie, jako że dużo mniej aktywnie niż Bożogrobcy i Joannici troszczyli się o pozyskanie włości w Europie środkowej. Ich klasztory na ziemiach polskich podlegały władzy przeora niemieckiego.

Domniemany pobyt Templariuszy w Opatowie opisuje jedynie Jan Długosz. Rycerzy Świątyni Salomona mieli tu sprowadzić Henryk Sandomierski i Jaksa z Miechowa, którzy w czasie krucjaty w 1154 roku zostali konfratrami1 zakonu. Zakon miał mieć siedzibę w kolegiacie, czego dowodem były rzeźby postaci w habitach Templariuszy umieszczone w portalu świątyni (nie precyzuje przy tym ich rozmiaru ani miejsca). Na potwierdzenie tej tezy przywołuje się podpis rzekomego Templariusza Wielisława jerozolimskiego na dokumencie z 1189 roku, obok nazwy Opatowa. Ale dowód ten też budzi poważne wątpliwości: Velislaus jerosolymitanus wymieniony jest wśród świadków świeckich, a nie duchownych - nie był więc bratem zakonnym, a raczej świeckim rycerzem, który ślubował udać się na krucjatę lub z niej wrócił. Henryk Brodaty wraz z Bolesławem Wstydliwym mieli Templariuszy z Opatowa wypędzić, a ich dobra oddać biskupstwu lubuskiemu.

Zgodnie z udokumentowaną wiedzą, Zakon Świątyni na ziemie polskie sprowadził nie Henryk Sandomierski, a niemal jednoczesne fundacje księcia wielkopolskiego Władysława Odonica, zwanego Plwaczem (ok. 1225 roku), Barnima I Dobrego na Pomorzu (ok. 1234 roku) i Henryka Brodatego na Śląsku (ok. 1226 roku). Z punktu widzenia Opatowa, nas najbardziej interesuje ten ostatni.
Ok. 1226 roku Henryk Brodaty nadał Templariuszom dobra koło Oławy, w centrum swojego księstwa oraz założył domy zakonu na jego rubieżach. To właśnie z fundacjami Henryka prawdopodobnie związane były organizacyjnie posiadane przez Templariuszy (dość krótko) dobra na wschodnim pograniczu Mazowsza i Małopolski, pograniczu rusko-jaćwięskim, a to wiąże się z legendą o opatowskich krzyżowcach.
W takim świetle bardziej prawdopodobne mogłoby się wydawać osadzenie Templariuszy w Opatowie dopiero przez biskupów lubuskich w latach trzydziestych XIII wieku. Pozyskanie przez biskupów lubuskich dóbr opatowskich, z którymi związana była tradycja misji na Rusi postawiło przed nimi wspólne cele z Zakonem Świątyni, a dobrami tymi obdarzył biskupstwo protektor Templariuszy - Henryk Brodaty. Jednak gdyby ta hipoteza była faktem, Długosz nie zobaczyłby postaci w habitach na XII wiecznym tympanonie fundacyjnym.

Zniszczone figury w strojach krzyżowców, które tam ujrzał nie musiały wcale przedstawiać Templariuszy. Przyjmując tezę o fundacji kolegiaty przez Henryka Sandomierskiego, postaci - jak można sądzić - nie w habitach, a w płaszczach z krzyżem, umieszczone w tympanonie fundacyjnym romańskiego portalu, mogły przedstawiać jego i jednego z jego towarzyszy (np. znanego również ze swoich fundacji Jaksę).

Wg Marii Starnawskiej, opatowska legenda pojawiła się, kiedy Bolesław Wstydliwy osadził Templariuszy w Łukowie. Powołanie tam diecezji podważało jurysdykcję biskupstwa lubuskiego na obszarze misyjnym Rusi. Toczone jeszcze w XIV wieku spory jurysdykcyjne między Lubuszem i Łukowem stworzyły mit o Templariuszach w Opatowie.

Kasata zakonu nastąpiła w 1312 roku, na mocy bulli papieża Klemensa V, która przyznała dobra Templariuszy Joannitom. W momencie kasaty posiadłości Templariuszy ulokowane były na pograniczu lubusko-wielkopolsko-pomorskim (z wyjątkiem Małej Oleśnicy na Śląsku). Joannici nigdy nie upominali się o dobra opatowskie.

 

1) Oprócz regularnych członków, zakony rycerskie - również Templariusze - przyjmowali w swoje szeregi członków afiliowanych, zwanych confratres. To im zawdzięczali swoje wpływy na europejskich dworach, gdyż konfratrzy wywodzili się na ogół z rodów królewskich i książęcych lub możnowładczych. Mimo, że normalnie stale przebywali poza konwentami, przysługiwały im zakonne przywileje. W zamian za nie zakony otrzymywały darowizny i zapisy testamentowe.